رخدادشهر: بعد از تعطیلات عید نوروز، آموزش و پرورش از برگزاری حضوری کلاس‌های درس بعد از ۲ سال دوری دانش‌آموزان از این محیط به دنبال شیوع کرونا خبر داد و از ۱۴ فروردین مدارس به صورت حضوری فعالیت خود را آغاز کردند. با توجه به وقفه به وجود آمده پیش‌بینی‌پذیر بود که هم دانش‌آموزان و خانواده‌هایشان و هم اولیای مدارس با مشکلاتی روبه‌رو خواهند شد. به هر حال دور ماندن دانش‌آموزان و همین‌طور معلمان از فضای مدرسه و کلاس درس عادت‌های جدیدی را در آن‌ها به وجود آورده و طبعا آن‌ها را از عادت‌های گذشته دور کرده است و کنار آمدن با این شرایط و گذراندن این دوران به صبر و تحمل بسیاری نیاز دارد، البته در کنار آگاهی از شرایط موجود و توانمندی برای عبور از این بحران.
در همان روزهای آغازین شروع حضوری مدارس خبری مبنی بر تنبیه بدنی دانش‌آموزی در شهرستان اشنویه به دست معلمش در یکی از آموزشگاه‌های این شهرستان منتشر شد. این اتفاق که به شکسته شدن سر این دانش‌آموز منجر شد جنجال‌های زیادی به دنبال داشت. چند روز بعد، مشابه این اتفاق در یکی از شهرهای شمالی اتفاق افتاد و در خبرها آمد: «دانش‌آموز نوجوان اهل روستای سیبلی آستارا از سوی معلمش تنبیه بدنی شد. این معلم در روستای سیبلی آستارا، دانش‌آموز را در کلاس و در مقابل چشمان همکلاسی‌هایش تنبیه کرد.»
با گذشت مدتی کوتاه از بازگشایی حضوری مدارس، شنبه ۱۷ اردیبهشت برای سومین بار خبر تنبیه دانش‌آموزی در کلاس درس منتشر شد. در کلاس پایه دهم دبیرستان ناصریان شیراز یکی از معلمان، دانش‌آموزی را تنبیه کرد و فیلم آن شامگاه آن روز در فضای مجازی منتشر شد. انتشار این فیلم واکنش بسیاری از کاربران را به دنبال داشت و موجب واکنش اجرایی سریع آموزش و پرورش شد.
در سال‌های اخیر و با رواج شیوه‌های تربیتی جدید، کمتر شاهد تنبیه دانش‌آموزان در مدارس هستیم با این همه هنوز هم برخی از اولیای مدرسه تنبیه بدنی را ابزاری کنترلی برای برقراری نظم و تربیت دانش‌آموزان می‌دانند درحالی‌که روان‌شناسان تربیتی هرگونه اعمال خشونت اعم از تنبیه بدنی یا به کاربردن الفاظ رکیک و تحقیر دانش‌آموزان را شیوه‌ای غلط می‌دانند که به‌هیچ‌عنوان در دنیای امروز پذیرفته نیست. درباره علل زیاد شدن حوادثی از این دست در مدارس و راه‌های جلوگیری از آن با علی‌اکبر زین‌العابدین، معلم، نویسنده و روان‌شناس، گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
او در این باره گفت: اتفاقاتی که اخیرا شاهدش هستیم تک‌علتی نیست و چندین عامل دست به دست هم داده و باعث بروز این اتفاقات تلخ شده است. اولین عامل مؤثر در وقوع چنین اتفاقی، تعطیل شدن مدارس به مدت ۲ سال و دوری دانش‌آموزان و معلمان از مدرسه است. به هر حال رخ دادن اتفاقاتی از این دست بعد از وقفه تعطیلی دوساله مدارس به دلیل شیوع کرونا قابل حدس بود. باید به این نکته توجه کنیم که دانش‌آموزان، به‌خصوص در رده سنی نوجوانان یعنی متوسطه یک و دو، تمایل دارند خودشان را در جمع مطرح کنند؛ چراکه میل شدیدی به دیده شدن دارند و به همین دلیل است که مثلا متلک‌گویی‌ها یا شوخی‌های بچه‌ها در دبیرستان‌ها چندین برابر دبستان‌هاست.
۲ سال دوری از مدرسه و فراموشی آداب آن
این روان‌شناس افزود: اکنون بعد از ۲ سال، بچه‌ها با هیجانات انباشته‌شده و تخلیه‌نشده به مدرسه آمده‌اند با توجه به این‌که یک ماه هم بیشتر در مدرسه نیستند و به‌شدت برای هر نوع شوخی، متلک‌انداختن و به طور کلی تخلیه انرژی انباشته‌شان آمادگی دارند. از طرف دیگر دانش‌آموزان در این ۲ سال آداب حضور در کلاس درس و مدرسه را فراموش کرده‌اند و دیگر با آداب مدرسه عجین نیستند و کنار آمدن آن‌ها با این شرایط و برگشتن به روال قبل به زمان زیادی نیاز دارد. فکر می‌کنم باز هم در ماه تحصیلی پیش رو شاهد چنین اتفاقاتی باشیم.
رواج بازی‌های آنلاین و تبعات آن
زین‌العابدین دومین عامل موثر را رواج بازی‌های آنلاین در این ۲ سال در میان بچه‌ها دانست و توضیح داد: بچه‌ها همزمان با حضور آنلاین در کلاس درس بازی آنلاین می‌کردند. در بازی‌های آنلاین لزوما هم‌بازی‌های بچه‌ها از دوستان، همکلاسی‌ها و خویشاوندانشان نیستند و از شهرها و کشورهای مختلف و سنین مختلف با هم تشکیل کلنی‌های بازی می‌دهند و در این بازی‌ها خیلی راحت الفاظ غیرمؤدبانه و ناسزا به کار می‌برند که بعضا خیلی رکیک است و به‌کاربردن آن‌ها بین بچه‌ها خیلی عادی شده است.
همشهری آنلاین نوشت، وقتی این وضعیت را در کنار مورد اول یعنی میل به دیده شدن نوجوانان و هیجانات انباشته‌شده قرار می‌دهیم، می‌بینیم با این شرایط دانش‌آموز مانند بمبی است که سر کلاس نشسته؛ بمبی با انرژی بالا و هیجانات تخلیه‌نشده که در این مدت به دلیلی که گفتم بی‌پروا هم شده است و این را هم می‌داند یک ماه هم بیشتر در کلاس درس نیست.
اردیبهشت؛ پرجنب‌وجوش‌ترین ماه سال تحصیلی در ایران
او بیان کرد: نکته سوم این است که طبق تجربه، اساسا اردیبهشت زمانی است که بچه‌ها سرحال هستند. این ماه پرجنب‌وجوش‌ترین ماه سال تحصیلی در ایران است به همین دلیل پیش از کرونا، مدارس اردوها را بیشتر در این ماه برگزار می‌کردند. در این ماه، از طرفی جنب‌وجوش بچه‌ها زیاد است و از طرف دیگر به دلیل نزدیک شدن فصل امتحانات استرسشان زیاد می‌شود.
مشکلات معلمان پس از ۲ سال دوری از فضای مدرسه
این معلم با بیان این‌که تعطیلی مدارس معلمان را هم تحت تاثیر قرار داده است، گفت: چهارمین عامل دور ماندن معلمان از دانش‌آموزان و به‌طور کلی فضای مدرسه است. اکنون در مقابل دانش‌آموزی که مثل بمب است معلمی قرار دارد که ۲ سال پشت لپ‌تاپ تدریس کرده است و از لحاظ بدنی آمادگی قبل را ندارد که صبح تا عصر در کلاس بایستد و ساعت‌های زیادی را با بچه‌ها بگذراند به‌طور کلی سیستم معلم هم تغییر کرده است. از طرف دیگر، معلم مدت‌زمان کوتاهی تا شروع امتحان‌ها زمان دارد تا دانش‌آموزی را که آنلاین درس خوانده بوده برای امتحانات حضوری آماده کند در این میان فشار مدیران و خانواده‌ها به معلم‌ها را نیز در نظر بگیرید که بیش از پیش معلم را در تنگنا قرار می‌دهد. از طرفی دانش‌آموزان هم فشار روانی و استرس زیادی را تحمل می‌کنند و این استرس نوجوانان در سن بلوغ را عصیانگر می‌کند و باعث می‌شود نافرمان‌تر شوند.
تاثیر سن معلم در شیوه برخورد با دانش‌آموزان
این کارشناس آموزش سن بالای معلمان را نیز در وقوع رخدادهایی از این دست مؤثر دانست و تصریح کرد: مؤلفه سن در شیوه برخورد با دانش‌آموزان مسئله‌ای مهم است، البته نمی‌گویم هر معلمی که سنش بالاست چنین کاری می‌کند اما طبیعتا حوصله و توان دبیر بالای ۶۰ سال با دبیری که مثلا ۳۰ سال دارد متفاوت است. نوجوانان با معلمی که سنش به خودشان نزدیک‌تر است احساس راحتی بیشتری می‌کنند متاسفانه بچه‌ها در مواجهه با دبیری که با آن‌ها تفاوت نسل دارد دلشان می‌خواهد شیطنت بیشتری بکنند در برخی موارد دبیر این موضوع را درک نمی‌کند درنتیجه خشونت از کلام، نمره، محرومیت و اخراج از کلاس عبور می‌کند و به تنبیه بدنی می‌رسد. در نتیجه، همه این عوامل دست به دست هم می‌دهند و باعث بروز اتفاقاتی از این دست می‌شوند.
تنبیه بدنی محصول شیوه تدریس غیرمشارکتی و غیرتعاملی است
زین‌العابدین با اشاره به شیوه‌های غلط تدریس در سیستم آموزشی تصریح کرد: تنبیه بدنی اساسا محصول شیوه تدریس غیرمشارکتی و غیرتعاملی است؛ زمانی که معلم متکلم وحده است و خودش را موظف می‌داند از ابتدا تا پایان کلاس تدریس کند و حرف بزند و همه سکوت کنند و فقط بشنوند نتیجه این می‌شود که می‌بینیم. این روش تدریس در جامعه ۶۰ سال پیش هم جواب نمی‌داد چه برسد به الان که ما با شیوه‌های نوین مواجهیم. نوجوان‌ها می‌دانند که می‌توانند به عنوان عنصری قوی در کلاس حضور داشته باشند حالا وقتی این اتفاق نمی‌افتد و در کلاس نقشی ندارند، انرژی‌شان را صرف شیطنت کردن و دست‌انداختن معلم می‌کنند.
او در پاسخ به این سوال که راهکار حل این مشکل چیست به همشهری‌آنلاین گفت: باید به شیوه آموزشی تعاملی روی آورد. رسیدن به روش تدریس صحیح به آموزش نیاز دارد، البته امروزه در دانشگاه فرهنگیان، آموزش‌ها نسبت به سال‌های پیش خیلی بهتر و به‌روزتر شده است و برای همین است که می‌بینیم تعداد تنبیه‌های فیزیکی نسبت به سال‌های پیش خیلی کمتر شده است و فاصله به طرز شگفت‌انگیزی تغییر کرده است. اما اگر شیوه تعاملی تدریس به معلمان آموزش داده شود، بسیاری از این مشکلات حل خواهد شد.
معلم باید تجسم مفاهیم انسانی‌ای باشد که آموزش می‌دهد
این نویسنده حوزه کودک و نوجوان افزود: روش تدریس معلم در پذیرش مفاهیم و موضوعات از سوی دانش‌آموزان بسیار مؤثر است. معلمان به‌ویژه معلمان حوزه علوم انسانی یعنی درس‌هایی که در آن‌ها ارزش‌ها مطرح‌اند و از لطافت روح و روان در آن‌ها صحبت می‌شود مثل دینی یا ادبیات نحوه برخورد معلم بسیار مهم است. مثلا در درس دینی گفته می‌شود به دیگران مهربانی کن، ببخش، در برقراری عدالت بکوش، سخاوتمند و خویشتندار باش؛ همه این‌ها مفاهیمی است که از آیات قرآن، نهج‌البلاغه و سایر روایات به بچه‌ها آموزش داده می‌شود، اما می‌بینیم کسی که این مفاهیم را به بچه‌ها منتقل می‌کند این‌طور خشن برخورد می‌کند درحالی‌که تجسم همه این مفاهیم باید در آن دبیر باشد.
او بیان کرد: بحث تنبیه فیزیکی را کنار بگذاریم، مسئله دیگر این است که بسیاری از دبیران این دروس آنقدر سخت و خشک با بچه‌ها رفتار می‌کنند که دانش‌آموز حق سوال کردن و شک کردن در کلاس درس ندارد و همین می‌تواند مقابله ایجاد کند یعنی دانش‌آموز می‌گوید حالا که این‌طور است هم مقابل کتاب درسی و موضوع آن می‌ایستم هم مقابل معلم.
اهمیت آموزش تعاملی در مدارس
این معلم درباره ایده آموزش تعاملی به همشهری‌آنلاین گفت: در آموزش تعاملی به دانش‌آموز گفته می‌شود تو در اداره کلاس مؤثری، حتی در قانون‌گذاری کلاس تاثیرگذاری، می‌توانی نظر بدهی و حرف بزنی، سوال کنی، چالش ایجاد کنی و اتفاقا این مخالف صحبت کردن و به چالش کشیدن تو برای معلم یک ارزش محسوب می‌شود. معلم در این شیوه تدریس به دانش‌آموز می‌گوید حتی ممکن است من جواب سوال تو را درست ندانم، اما ممنونم که فکر می‌کنی. اما ما می‌بینیم از قضا این اتفاق تلخ در کلاس درس دینی رخ می‌دهد درحالی‌که این کلاس می‌تواند چیزی شبیه به مجالس علی‌بن موسی‌الرضا در دربار مأمون باشد که انواع دانشمندان و عالمان ادیان و آیین‌های مختلف در جلسات بحث شرکت می‌کردند و با هم مناظره می‌کردند بی‌آنکه کسی دیگری را تکفیر کند.
سکوت بچه‌ها خطرناک‌تر از تنبیه بدنی معلم بود
زین‌العابدین با بیان این‌که مسئله مهم‌تری در این فیلم وجود دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، گفت: من وقتی این فیلم را دیدم این نکته توجهم را جلب کرد که چرا بقیه بچه‌ها اعتراض نمی‌کنند؟ چرا بچه‌های ما برده بار آمده‌اند؟ غم‌انگیزترین قسمت این ماجرا برای من سکوت باقی دانش‌آموزان است و این‌که چرا فقط نگاه می‌کنند و هیچ‌کدام به معلم اعتراض نمی‌کنند که به چه حقی دوست ما را کتک می‌زنی؟ و به نظر من این خیلی خطرناک‌تر از ضربه‌ای بود که معلم به آن دانش‌آموز زد.
پشت این معلم به سکوت حاکم در کلاس گرم است
او افزود: این روحیه نشان می‌دهد ما در آینده باز هم می‌توانیم شاهد اتفاقی باشیم که سال‌ها پیش در میدان کاج سعادت‌آباد افتاد. آقایی که با ضربات چاقو به خانمی حمله کرده بود و ما جمعیت زیادی دوربین به دست داشتیم که فقط تماشاچی بودند و هیچ اقدامی نکردند. اگر برایتان این سوال پیش می‌آید که یک معلم چطور جرئت می‌کند در کلاس دانش‌آموزی را این‌چنین کتک بزند و مثلا این را مطرح می‌کنند که پشت این معلم به کجا گرم است؟ باید بگویم پشت این معلم به سکوت حاکم در کلاس گرم است آن هم سکوتی که خود معلم به واسطه رعب و وحشت ایجاد کرده است درحالی‌که معلم باید دانش‌آموز را عدالت‌خواه بار بیاورد.
استخدام معلمان بازنشسته و آموزش‌ندیده در مدارس غیردولتی
این معلم با اشاره به این‌که بعضی از خانواده‌ها تمایل زیادی به درس خواندن بچه‌هایشان در مدارس غیردولتی دارند، گفت: خانواده‌ها که مدام از مدارس دولتی می‌نالند و دوست دارند امکان ثبت‌نام بچه‌هایشان را در مدرسه غیرانتفاعی داشته باشند، خوب است بدانند از این اتفاقات در مدارس غیردولتی هم رخ می‌دهد. یعنی پدرومادر پول می‌دهند و بچه‌شان را به مدرسه غیردولتی می‌فرستند آن هم با جمعیت کم و کلاس خلوت اما معلم حوصله و توان لازم برای بودن در کنار بچه‌ها را ندارد و در این مدارس هم شاهد این‌گونه اتفاق‌ها هستیم.
او درباره دلایل وقوع این اتفاق‌ها در مدارس غیرانتفاعی به همشهری‌آنلاین گفت: مدارس غیردولتی معمولا دو نوع نیرو می‌گیرند؛ نیروهای بازنشسته که سن بالایی دارند و کم‌حوصله‌اند یا نیروهای آموزش‌ندیده. از آنجا که این مدارس در بسیاری مواقع معلمان بازنشسته را به کار می‌گیرد به‌طبع آنان حوصله و توان یک معلم جوان را ندارند و ممکن است به همین دلیل اتفاقاتی از این دست در مدرسه رخ دهد. مورد بعد به‌کارگیری افرادی است که به صورت آکادمیک روش تدریس را نیاموخته‌اند. معلمی که در مدرسه دولتی درس می‌دهد باید دانش‌آموخته دانشگاه فرهنگیان باشد بدین‌ترتیب روش آموزش را به صورت آکادمیک آموخته اما معلم‌هایی که معمولا در مدارس غیرانتفاعی به کار گرفته می‌شوند این شرایط را ندارند مثلا شخصی فیزیک خوانده است و در مدرسه هم فیزیک درس می‌دهد اما در دانشگاه روش تدریس را نیاموخته است.
عقب‌افتادگیِ تحصیلی دوران کرونا یک‌ماهه جبران نمی‌شود
این روان‌شناس و مشاور در حوزه تحصیلی با اشاره به وقفه دوساله در آموزش حضوری اظهار کرد: از خانواده‌ها، مدیران مدرسه و معلمان درخواست می‌کنم به دلیل این‌که بچه‌ها ۶ ماه آنلاین درس خوانده‌اند و فقط یک ماه و یک هفته است که حضوری به مدرسه آمده‌اند و قرار است امتحانات هم به صورت حضوری برگزار شود، امسال سطح توقعاتشان را پایین بیاورند و به این توجه کنند که هیچ‌کس در این یک ماه باسواد نخواهد شد نه بچه‌های ما که به طور کلی هیچ انسانی ظرفیت این را ندارد که بتواند در یک ماه این همه عقب‌ماندگی را جبران کند چه برسد به نوجوانی که در سن بلوغ هم هست و حالا بعد از ۲ سال از پشت لپ‌تاپ به مدرسه آمده و پر از هیجان است. درنتیجه باید بپذیریم به دلیل شیوع کرونا بچه‌های ما مثل سال‌های قبل نتوانسته‌اند درست آموزش ببینند و به یاد داشته باشیم که همه جهان این‌طور بوده و ما نمی‌توانیم با طبیعت مبارزه کنیم پس باید توقعمان را پایین بیاوریم و امسال به بچه‌ها سخت نگیریم.
زین‌العابدین افزود: ما این عقب‌افتادگی تحصیلی را که در دوران کرونا اتفاق افتاده است، نمی‌توانیم یک‌ماهه جبران کنیم. این امکان وجود ندارد و امری محال است درنتیجه باید این وضعیت را بپذیریم چون اگر براثر این فشارها جان یک بچه در خطر بیفتد، همه آموزش‌های جهان را باید دور بریزیم چراکه همه این کارها را می‌کنیم که به رشد انسان‌ها کمک کنیم.
این کارشناس آموزش با اشاره به شرایط سخت معلمان در این دوران گفت: پیام‌های زیادی از معلمان دریافت می‌کنم مبنی بر این‌که فشار وحشتناکی را تحمل می‌کنند ازاین‌رو به معلمان عزیز توصیه می‌کنم تا می‌توانند خویشتندار باشند و حرف‌ها و رفتارهای ناخوشایند بچه‌ها را نشنیده و ندیده بگیرند و عبور کنند.